Hollands Landschap

In atlassen bladeren is niet ieders hobby en vanuit een vliegtuig proberen te bepalen waar je precies boven Nederland hangt is, zelfs voor wie goed thuis is in Nederlandse topografie, hels moeilijk. Daarom is Google Earth zo’n aardige uitvinding. Het biedt zicht op de wereld vanuit de lucht plus alle mogelijkheden om je te oriënteren. Het bestuderen van landschappen is nog nooit zo makkelijk geweest.

Vliegt u bijvoorbeeld op 11.000 meter hoogte naar 52°12’29.87″ noorderbreedte en 4°54’10.83″ oosterlengte dan ziet u iets heel bijzonders: het grondgebied van de gemeente Ronde Venen, een landschap dat er uit ziet als een wiel. In het midden ligt de as in de vorm van de ronde polder Groot-Mijdrecht. Vanaf de dijk rond deze polder waaieren alle sloten uit als de spaken van een wiel tot aan de velg van het wiel, de gemeentegrens.

Iets verder naar het noorden ligt het halve ‘wiel’ dat u hierboven ziet: het is de polder – de naam zegt het al – ‘de Ronde Hoep’ (op 4000 meter hoogte goed te zien op  52°16’30.77″ noorderbreedte en 4°54’10.06″ oosterlengte). En er zijn meer van dergelijke ‘wielstructuren’ in het Hollandse landschap te vinden, bij Bodegraven en Loosdrecht bijvoorbeeld. Die landschapsvormen zijn oud, bijna duizend jaar.

Ooit bestond dit gebied uit veel rivieren en riviertjes waarlangs mensen woonden. Op de oevers van de rivieren was het goed toeven omdat de stroom daar zand en klei had afgezet. Maar tussen de rivieren in gebeurde dat nauwelijks. Dat was een moeras waarin eigenlijk alleen planten groeiden en afstorven. Zo ontstond veen, eigenlijk niet veel meer dan een pakket organisch afval dat maar niet verging omdat het te nat was. Waar dat veen hoog genoeg kwam, kon één plantje het overnemen: sphagnum, veenmos.

Veenmos heeft de eigenaardige eigenschap genoeg te hebben aan regenwater en een soort spons te vormen die water heel goed kan vasthouden. Groeit die spons groter, dan creëert het zijn eigen grondwaterspiegel van vastgehouden regenwater. Die twee dingen zorgen ervoor dat zo’n veenspons kan doorgroeien tot meters boven de stand van het grondwater en zich ook kan uitbreiden buiten het oorspronkelijke veengebied. In Ierland liggen nog dergelijke veenkoepels van dertien meter hoog en in noordelijk Nieuw-Zeeland ligt er één van zes bij zeventien kilometer ( 37°24’57.13″ zuiderbreedte 175°34’21.55″ oosterlengte).

Dergelijk zompig veengebied is woest en ledig, nergens goed voor, behalve een beetje jagen en vissen, en natuurlijk veenbessen verzamelen. In de loop van de middeleeuwen ontdekte iemand dat als je veen ontwatert, je erop kunt landbouwen. Heel goed zelfs, want het is organisch materiaal en dus supervruchtbaar. Om de woeste grond te ontwateren, groef men slootjes in de veenkoepel. Dat ging vanaf de rand richting het midden en zo ontstond, waar de veenkussens mooi rond waren, die malle wielvorm.

De ontginningen waren zo’n succes, dat men de zaken strakker georganiseerd ging aanpakken. Waar geen natuurlijke waterlopen voorhanden waren om de slootjes op uit te laten komen, groef men ze zelf. Grote delen van West-Nederland werden in blokken verdeeld en uitgegeven. De naam voor zo’n blok, ‘cope’ heeft de vele plaatsnamen eindigend op ‘-koop’ en ‘-cop’ in Nederland verzorgd. Hieronder ziet u de Papecop, een cope-ontginning die qua oriëntatie afwijkt van de omringende ontginningen en zo goed opvalt als ‘blok’.

Heel westelijk Nederland is zo uiteindelijk in cultuur genomen en de structuur van het landschap dat zo is ontstaan – en dat dus al uit de Hoge Middeeleeuwen stamt – bestaat nog steeds over bijzonder grote oppervlakten. Dat is vrij uniek in de wereld: erfgoed uit de Middeleeuwen waar je met de trein of de auto doorheen kunt rijden.