‘Varkensvlees zette Europa op voorsprong’

Het is één van de grootste raadsels van de afgelopen eeuwen: hoe het mogelijk was dat de westerse wereld, die tijdens de Middeleeuwen op het gebied van wetenschap enorm achterliep op het Midden Oosten, vanaf de Renaissance die achterstand niet alleen inhaalde, maar tot op de dag van vandaag een leidende positie inneemt.

Medewerkers van de Faculteit voor Metabole Fysiologie van de Universiteit van Alba (Spanje) denken nu een verklaring gevonden te hebben voor dat fenomeen in een verschil in voedselpatroon. In Europa werd varkensvlees gegeten, maar in het Midden Oosten niet.

‘Aan het eten van varkensvlees zitten een aantal zeer grote evolutionaire voordelen’, zegt onderzoeker Carlos Fitz-James Stuart tijdens een telefoongesprek met ons vanaf zijn plek op de Spaanse faculteit. ‘Die voordelen hebben we ons nooit gerealiseerd, totdat onze onderzoeksafdeling een samenwerking aanging met deskundigen op het gebied van de middeleeuwse agrarische voedseleconomie.’ Eén van die deskundigen is historisch econoom Prof. Dr. de Geus, die al jaren zelfstandig onderzoek doet naar de productieopbrengsten van boerenbedrijven in de Middeleeuwen.

‘Varkens zijn eigenlijk een soort vuilisbakken,’ zegt hij als wij hem opzoeken in zijn huis in Brielle, ‘ze eten bijna alles en zetten dat om in vetrijk vlees. Boeren in de Middeleeuwen maakten daar gebruik van. Varkens werden gevoerd met afval, dat niks kost, of ze werden losgelaten in het bos, waar ook voor niks voer te vinden was in de vorm van eikels, wortels en paddestoelen. Op die manier kreeg men eigenlijk kostenloos een extra lapje vlees te eten.’

Er zaten meer voordelen aan de fok van varkens. ‘Varkens werden geslacht in de winter,’ aldus De Geus, ‘denk aan november, die nog steeds de slachtmaand heet. Voedsel was schaars in de winter: de oogst was al een tijd geleden binnengehaald en de volgende oogst liet nog even op zich wachten. De varkensslacht maakte het mogelijk om een krappe periode te overbruggen.’

‘Toen we dat hoorden’, vertelt Carlos Fitz-James, ‘realiseerden we ons dat de consumptie van varkensvlees een evolutionair voordeel biedt. Vet is noodzakelijk voor het goed functioneren van de hersenen, ze bestaan voor 60% uit vet. De consumptie van varkensvlees zorgde ervoor dat mensen ook in de winter goed gebruik van hun hersenen konden blijven maken.’

De Geus voegt daar aan toe: ‘Juist die winterperiode is relevant. In agrarische samenlevingen – en dat was Europa in de Middeleeuwen – werken de meeste mensen in de landbouw. Landbouwwerk valt in de herfst, de lente en de zomer. In de winterperiode heeft men dus tijd over voor andere activiteiten en creativiteit. Wie dan voldoende brandstof heeft om zijn denkwerk op gang te houden, heeft een voorsprong op de rest.’

Die voorsprong is heel erg klein, aldus Fitz-James, ‘op individueel niveau maakt het nauwelijks wat uit, maar bezien over de gehele bevolking van Europa betekent het wel een kleine toename in denkkracht en nieuwe ideeën. Opgeteld over een flink aantal eeuwen kom je dan toch op een groot cumulatief effect uit. De vooruitgang verliep nét ietsje sneller dan elders.’

‘Europa heeft na de val van het Romeinse Rijk  forse klappen te verwerken gekregen,’ vertelt De Geus, ‘volksverhuizingen, interne stammenoorlogen, invallen van Arabieren vanuit het zuiden, Vikingen vanuit het noorden, Hongaren en Slaven vanuit het Oosten, er was een enorme achterstand in te halen. Dat ging langzaam en duurde dus een paar eeuwen.’

Uiteindelijk, aan het einde van de Middeleeuwen streefde Europa het Midden Oosten langzaam maar zeker voorbij. De consumptie van varkensvlees zou daar zomaar een kleine maar beslissende bijdrage aan geleverd kunnen hebben.

‘Onze vondst betekent dat we de wereldgeschiedenis nu door een heel andere bril kunnen bekijken,’ zegt Fitz-James enthousiast, ‘die van de voedselpatronen.’
‘Die nieuwe bril is heel belangrijk,’ valt De Geus hem bij, ‘Zo kijken we nu bijvoorbeeld ook naar China, al sinds eeuwen is daar een hoogstaande cultuur te vinden en ook daar werd volop varkensvlees gegeten.’

Onderzoeker Fitz-James is in zijn nopjes: ‘Uiteindelijk gaat het in de wetenschap dáárom: dat je je oude bril waar je altijd al door gekeken hebt verliest en er een nieuwe, frisse blik voor in de plaats krijgt.’