Ongeloof

In de kerk waarin ik zing wordt het kruisbeeld dat boven het altaar hangt geflankeerd door Maria (links) en Johannes (rechts). Aan de zijde van Maria staat wat lijkt op een vrouwelijke heilige en aan de andere kant staat een beeld van een vrouw die haar hoofd afwendt van het kruis, een blinddoek draagt en een gebroken vaandel in haar hand houdt.

Als u de paters in de kerk vraagt welke heiligen dat zijn, zult u te horen krijgen dat de vrouw aan de zijde van Maria staat voor het geloof en dat de geblinddoekte dame staat voor het ongeloof. Het duo kunt u vaker aantreffen in en aan kerken, altijd met zijn tweeën.

De iconografie van beide dames laat dat ook goed zien: het geloof kijkt naar het kruis en draagt – natuurlijk – een kroon en een vaandel. Soms heeft ze ook een kerkgebouwtje of een kelk in haar hand of zit op een leeuw. Het ongeloof is niet alleen geblinddoekt maar wendt het hoofd ook af, ze wil echt niet geloven. En omdat in christelijk perspectief ongeloof nu eenmaal tot niets leidt, is haar vaandel gebroken. Soms is ook de kroon van het ongeloof zichtbaar, maar niet op haar hoofd. Hij is op de grond gevallen, of ze houdt hem in haar hand. Soms zit ze op een ezel. Soms is ook een duiveltje zichtbaar. Dat kan heel subtiel: er bestaan afbeeldingen waar het ongeloof wordt geblinddoekt door een slang.

Ik denk dat de meeste bezoekers het bovenstaande verhaal zullen accepteren. Ik weet heel zeker dat de meeste gelovigen het ook voor waar houden, tenzij ze iets weten van de geschiedenis van de christelijke iconografie. Want de vrouw die voor het geloof staat, is de ecclesia, de kerk en de geblinddoekte vrouw is de synagoga, het jodendom dus. De kerk overwint en het jodendom is verslagen. Dat was in de Middeleeuwen zo’n beetje de boodschap. De beide dames stonden voor iets wat tegenwoordig wordt ervaren als anti-semitisch.

Inmiddels is binnen de kerk niet alleen de theologie ten aanzien van het uitverkoren volk behoorlijk veranderd, die veranderingen zijn ook doorgesijpeld naar de gewone gelovigen. De ‘christen in de straat’ aan wie je nu iets zou vertellen over een triomferende kerk en een verslagen jodendom zal eerder aan NSDAP-propaganda denken dan aan zijn eigen geloofsgemeenschap. Ook het idee dat het christendom het jodendom overbodig zou hebben gemaakt of dat de kerk nu ‘het ware Israel’ is, is tegenwoordig alleen nog maar bekend bij theologen die daarvoor hebben doorgeleerd en ook iets weten over theologie uit het verleden.

Maar als morgen het bestuur van – ik noem maar een voorbeeld – het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap bij het Nederlands episcopaat zou protesteren tegen de voortzetting van deze apert anti-semitische gewoonte, dan zouden ze historisch gezien een verdraaid goed punt hebben. Het episcopaat zou begrijpen waarover het ging, maar aan de gewone gelovigen zou het moeten worden uitgelegd en ik vermoed dat die het er niet altijd mee eens zullen zijn, ook niet na uitleg.

En beide partijen zouden ook gelijk hebben. Voor joden is het volkomen logisch en begrijpelijk dat ze de ecclesia et synagoga opvatten als een uiting van anti-semitisme. Voor gewone gelovigen is het ook volkomen normaal om het duo te zien als ‘geloof en ongeloof’, zonder enige relatie met de tragische verhoudingen tussen kerk en jodendom. De beeldengroep heeft voor hen een geheel andere inhoud en betekenis gekregen. Eén die het oorspronkelijk niet had, die ook nooit de bedoeling is geweest, maar die er toch kwam.

(foto’s: Jona Lendering)